Barok(port. – barroco – perła o nieregularnym kształcie, wł. barocco - dziwny, przesadny) rozwijał się pomiędzy 1590 rokiem, a 1740 jako styl panujący w sztuce i architekturze. Barok rozwinął się w okresie reformacji, wojen religijnych i kontrreformacji, dlatego charakteryzował się różnorodnością podglądów i form kultury. Niewątpliwie poważnym osiągnięciem baroku była tzw. rewolucja intelektualna, w wyniku której oddzielono metody badań naukowych od rozumienia teologicznego. Rozwinęła się metodologia (gr. methodos – nauka o metodach i procedurach badania naukowego).

W okresie baroku miały miejsce również następujące zjawiska:

  • poważnie wyhamowano rozwój ekonomicznego Europie,
  • powstały państwa różnorodne pod względem religijnym np.: wielowyznaniowa Holandia i luterańska Szwecja, Dania i Prusy,
  • Kościół katolicki tracił swoją pozycję n terenie Europy Zachodniej, chociaż w okresie kontrreformacji znów zyskiwał wpływ na kulture,
  • spadło znaczenie papiestwa,
  • zaczęła się rozwijać scentralizowana monarchia absolutystyczna,
  • nastąpił wzrost zamożności elit arystokratycznych,
  • coraz częściej centrami kształtującymi wzorce kulturowe stawały się dwory monarsze np.: dwór Ludwika XIII i XIV, Stuartów w Anglii, czy Filipów II, III i IV w Hiszpanii,
  • nastąpił wyraźny rozwój kultury dworskiej,
  • spadło dotychczasowe znaczenie miast włoskich,
  • w Niderlandach rolę mecenatu w dalszym ciągu odgrywało bogate mieszczaństwo,
  • w sztuce do głosu dochodził indywidualizm artysty, odwołujący się do uczuć i emocji odbiorcy, zgodnie z hasłem „aby wszystko było fikcyjne, ale zdawało się rzeczywiste”.

 

Pod względem filozoficznym w baroku dominował racjonalistyczny sposób myślenia – reprezentantami tego kierunku byli Galileusz, Kartezjusz, Hobbes, Spinoza, Leibniz i Newton. Dominowała tendencja do ujęć poglądów w kategoriach epistemologicznych (wiedza, poznanie), nie jak do tej pory metafizycznych (badających najogólniejsze własności bytu) i teistycznych (zakładających istnienie jednego Boga). W opozycji do dotychczasowego światopoglądu wykształcił się światopogląd mechaniczny, wyrażający przekonanie że świat funkcjonuje w uporządkowany sposób, zgodnie z niezmiennymi prawami natury. Zwolennicy takiego sposobu myślenia nie zaprzeczali istnienia Boga, jednak jego działanie odsuwali na drugi plan, niektórzy próbowali przekonywać, że Bóg stwórca nie ingeruje w maszynę wszechświata. Człowiek według światopoglądu mechanicznego jest w stanie, nie tylko zbadać te prawa, ale również zapisać w matematyczny sposób.

 

W okresie baroku pojawiły się następujące kierunki myślenia filozoficznego i społeczno - politycznego:

  • racjonalizm – głosił, że poznanie jest możliwe jedynie na drodze rozumowej, odrzucając poznanie zmysłowe jako niepewne, fałszywe, prowadzące do nieprawdziwych sądów. Racjonalizm odrzucał również wszelkie autorytety, jednak Bóg pozostał nadal istota doskonałą i głównym konstruktorem świata. Za ojca racjonalizmu uznano Francuza Rene Descarta (Kartezjusza), który w dziele zatytułowanym „Rozprawa o metodzie” wypowiedział słynne zdanie „Myślę, więc jestem” (Cogito ergo sum). Kartezjusz przekonywał, że myślenie twórcze stanowi o istocie człowieka, który posiada zdolność dedukcji, pozwalająca mu dojść do poznania świata.
  • empiryzm (gr. empiria - doświadczenie) – według tego poglądu źródłem wiedzy jest doświadczenie zmysłowe. Reprezentantami takiego rozumowania byli w baroku Blaise Pascal i Izaak Newton. Według Pascala, którego poglądy zostały zebrane w zbiór zatytułowany „Myśli” życie człowieka jest kruche jak trzcina, „porządek serca” powinien być oddzielony od „porządku rozumu” (powiedział: „serce ma swoje racje, których nie zna rozum”), w słynnym „zakładzie Pascala” uzasadnił sens wiary i kultu religijnego. Izaak Newton w dziele zatytułowanym „Matematyczne zasady filozofii przyrody” ogłosił swoje wyniki badań i odkrycia, w tym prawo powszechnego ciążenia oraz zasady mechaniki. Newton doszedł do wniosków badawczych na drodze indukcji.
  • transcendentalny idealizm – podzielił sądy na a priori i a posteriori oraz na analityczne i syntetyczne.
  • liberalizm (łac. liber –wolny, liberalizm – wolnościowy) – był to pogląd kładący nacisk na wolność jednostki oraz nieskrępowane działanie gospodarcze i polityczne, podkreślając znaczenie praw jednostki ponad prawami grupy. Prekursorem takiego sposobu myślenia w baroku był Anglik John Locke (1632-1704). On również podkreślał w licznych swoich pracach naukowych (np. „List o tolerancji”, „Dwa traktaty o rządzie”), że człowiek jest z natury wolny, a społeczeństwa wyłaniają władzę po to by dbała o ich prawa.
  • monarchia absolutna – teoretykiem koncepcji władzy opartej na suwerenności władzy panującego był Francuz Jan Bodin - autor sławnego dzieła ogłoszonego w 1577 roku pt: „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej”, w którym zawarł teorie władzy absolutnej. Według Jana Bodin władca ma moc stanowienia prawa, sam jest ograniczany przez : prawa boskie, prawa nienaruszalności własności poddanych, podstawowe normy ustrojowe, porządek sukcesji tronu oraz prawo niezbywalności dóbr. Poddani bez wyjątków podlegają interesowi państwa. Tomasz Hobbes podkreślał, że władza monarchy pochodzi z umowy społecznej. Całkowicie inny pogląd miał J. Bossuet, który twierdził, że wszelka władza pochodzi od Boga, a monarchowie jedynie działają jako Jego słudzy.

Ciekawy pogląd, który znalazł odzwierciedlenie w kulturze reprezentowała szlachta polska w okresie XVII wieku, kiedy to głosiła wzór cnót obywatelskich, równość, ideały życia ziemiańskiego oraz gloryfikowała prawa i zwyczaje w Polsce. Poglądy te nazwano mianem ideologii sarmackiej.