Za datę założenia miasta Rzym przyjmuje się rok 753 przed Chrystusem (wg historyka Marcusa Terentiusa Warrona). Od tego czasu do 509 r. przed Chrystusem w mieście władzę mieli sprawować królowie. Tradycja przekazała imiona siedmiu rzymskich królów. Panowali przez 244 lata. Pierwszym królem Rzymu miał być Romulus. Królewska władza nad Rzymie miała charakter absolutny. Jej symbolem były rózgi z wetkniętymi w nie toporami. Społeczeństwo rzymskie składało się wówczas z pełnoprawnych członków rodu (patriacii) i niepełnoprawnego ludu (plebs). Najstarsi przedstawiciele rodów, tworzyli zgromadzenie starszych (senatus), był on organem doradczym króla. Około 509 r. przed Chrystusem ostatni król Tarwiniusz Pyszny został z Rzymu wypędzony. Od tego roku w Rzymie została ustanowiona republika.
Ustrój Rzymu republikańskiego ulegał wielu przemianom w okresie od 509 do 30 r. przed Chrystusem. Jednak wiele jego elementów pozostało niezmienionych, a nawet miało przetrwać w okresie cesarstwa. Najważniejszą władzę w Rzymie stanowiły zgromadzenia wszystkich obywateli, czyli komicja. W przeciwieństwie do greckich zgromadzeń ludowych, komicja nigdy nie były miejscem publicznych debat, a uczestniczący w zgromadzeniu obywatele mogli jedynie przyjąć lub odrzucić proponowaną przez urzędników ustawę. Urzędnik, który przewodził zgromadzeniu miał prawo do wygłoszenia przemowy. Obrady trwały jeden dzień. Musiały zakończyć się przed zmrokiem. Nie mogły odbywać się w dni targowe. Do najważniejszych zgromadzeń w Rzymie należały:
- zgromadzenie trybusowe – wg podziału administracyjnego
- zgromadzenie centurialne – wg podziału na klasy majątkowe
Władza znajdowała się w rękach wybieranych na rok urzędników oraz w rękach Senatu. Urzędnicy pełnili urząd przez jeden rok. Koszty sprawowania urzędu pokrywali z własnych kieszeni. Cieszyli się autorytetem i w bardzo nielicznych wypadkach podlegali wyrokom sądów. Pełnili funkcje kolegialnie. To miało przeciwdziałać wzrostowi władzy któregokolwiek z nich.
Do najważniejszych urzędów republikańskiego Rzymu należały:
- konsul – najwyższy urzędnik rzymski; co roku wybierano dwóch konsuli, którzy razem (zgodnie) sprawowali swoje funkcje; do ich kompetencji należało dowodzenie armią, zwoływanie i przewodniczenie obradom Senatu, a także zwoływanie komicjów i przedstawianie tam projektów ustaw; konsuli wybierano spośród patrycjuszy, którzy ukończyli 43 lata, musieli także wcześniej pełnić niższe urzędy oraz posiadać pokaźny majątek; w razie wojny, zagrożenia suwerenności państwa jeden z konsuli był powoływany na stanowisko dyktatora; sprawował wówczas naczelne dowództwo nad armią, a na zdobytych przez Rzym terenach pełnił funkcję namiestnika;
- pretor – drugi w hierarchii urzędnik Rzymu, mający uprawnienia w zakresie sądownictwa oraz mający prawo zastępowania konsulów (podczas ich nieobecności) przy zwoływaniu komicjów i dowodzeniu armią; liczba pretorów systematycznie wzrastała, dochodząc ostatecznie do ośmiu w roku;
- edyl – urzędnik (było czterech edylów) odpowiedzialny za sytuację w samym mieście Rzymie, zobowiązany do sprawowania nadzoru nad dostawami zboża, stanem budynków publicznych oraz organizacja i przebiegiem igrzysk;
- kwestor – urzędnik o niskiej randze, pochodzący z wyboru, zajmował się sprawami finansowymi, jako podwładny konsula;
- Trybun Ludowy (plebejski) – jedno ze stanowisk zarezerwowanych dla przedstawicieli rodzin plebejuszy; początki tej funkcji wiążą się z okresem walki między tą grupą Rzymian, a patrycjuszami z czasem piastujący ten urząd polityk odgrywał jedną z najważniejszych ról w administracji, dbając (wyłącznie z dysponowaniem prawa weta) o nienaruszalność interesów plebejuszy, a później szeroko rozumianej grupy upośledzonych politycznie Rzymian; początkowo było dwóch Trybunów z czasem ich liczba wzrosła do 10;
- cenzor – dwaj cenorzy byli wybierani na pięcioletnie kadencje’ zajmowali się ustalaniem list obywateli, według ich miejsca zamieszkania i stanu posiadania (klas majątkowych) oraz sporządzali aktualne listy senatorów; określali koszty wojen, rozbudowy miasta czy armii; ogłaszali listy osób przyjętych do wojska; ich decyzje były nieodwołalne;
- namiestnik prowincji – rzymski funkcjonariusz delegowany do zarządu prowincji podczas pełnienia swojej rocznej kadencji lub po jej wydłużeniu (wówczas nazwany odpowiednio: prokonsulem, propretorem) ; do jego kompetencji należało sprawowanie sądów w najcięższych przewinieniach, dowodzenie rzymskimi siłami zbrojnymi stacjonującymi w prowincji oraz ogólny nadzór nad sprawami prowincji;
- augurowie – kapłani, albo precyzyjniej funkcjonariusze kultu, odpowiedzialni głównie za auspicja, czyli rytuały religijne polegające na zapytywaniu bogów o ich przychylność wobec planowanych działań; wyniki auspicjów stanowiły kluczowy argument dla podjęcia określonych posunięć politycznych;
Senat był kolegialnym ciałem, w skład którego wchodzili przedstawiciele rzymskiej elity, zwyczajowo po zakończeniu piastowania najwyższego z osiągniętych urzędów. Senat nie mógł się zbierać z własnej inicjatywy, zwoływali do najwyższy urzędnicy. Jego władza w III i II w. p.n.e. ustawicznie się wzmacniała; do jego kompetencji należało:
- polityka zagraniczna
- zawieranie traktatów pokojowych
- przyjmowanie posłów obcych państw
- czuwanie nad sprzymierzeńcami za pomocą specjalnych komisji
- rozdział prowincji między urzędników
- ustalenie liczby żołnierzy powołanych pod broń
- przydział funduszy ze skarbu państwa na państwowe wydatki
- konsultowanie projektów ustaw, wnoszonych przez urzędników