Społeczeństwo Aten

Ateny podobnie jak Sparta również były polis nietypowa dla świata greckiego. Zajmowały dość duże terytorium jak na państwo – miasto, czyli całą Attykę. Krainę podzielona pasmami górskimi na kilka izolowanych regionów. Attyka liczy około 2400 km².

Pierwotnie społeczeństwo Aten tworzyli, jak i innych polis, właściciele ziemscy oraz poddani chłopi pracujący w majątkach arystokratów. Na przełomie VII i VI w. p.n.e. do normalnej walki rodzin arystokratycznych o wpływy dołączył kryzys agrarny, spowodowany gwałtownym bogaceniem się części obywateli, przypuszcza się, że źródłem tego bogactwa był handel. Zyski inwestowano w ziemie. Natomiast ubożsi obywatele, często zadłużeni u bogaczy tracili swoje ziemie. Przy okazji tracili również wolność osobistą. Inni bali się podzielenia ich losu. Poza tym ogół wspólnoty dążył do zniesienia arystokratycznego monopolu władzy.

W 594 r. p.n.e. wybitny prawodawca Solon podzielił mieszkańców Attyki na cztery klasy majątkowe, dopuszczając do udziału w zgromadzeniu trzy wyższe, czyli wszystkich, którzy byli w stanie sprawić sobie uzbrojenie hoplity. Najwyższa w hierarchii społecznej była grupa tzw. pięćsetmiarowców, czyli były to osoby uzyskujące roczny dochód wartości, co najmniej 500 miar zboża lub nieco mniej oliwy i wina. Rekrutowali się głównie z dotychczasowej arystokracji. Posiadali pełnie praw politycznych z dostępem do najwyższych urzędów włącznie. W konsekwencji ponosili również olbrzymie koszty związane z utrzymaniem obronności Aten. Druga grupę stanowili średniozamożni kupcy, rzemieślnicy i chłopi, czyli tak zwani rycerze. Były to osoby uzyskujące w ciągu roku dochód w wysokości, co najmniej 300 miar zboża. Również oni cieszyli się pełnią praw politycznych jednak w zamian byli zobowiązani do konnej służby w armii. Kolejną grupę stanowili ubodzy chłopi i rzemieślnicy, określani jako „posiadacze zaprzęgu”. Ich roczny dochód wynosił, co najmniej 200 miar zboża, jednak w zamian posiadali tylko ograniczone prawa polityczne, na przykład dostęp tylko do niższych urzędów. W razie wojny walczyli w ciężkozbrojnej piechocie. Czwartą grupę stanowili wyrobnicy, tzw. thetes. Uzyskiwali roczny dochód poniżej 200 miar zboża. Posiadali tylko ograniczone prawa polityczne, lecz w czasie wojny służyli w formacjach lekkozbrojnej piechoty lub jako wioślarze, w ten sposób nie ponosząc zbyt wielu kosztów związanych z obronnością.

Drugą reformą Solona było uwolnienie poddanych chłopów, którzy weszli w skład czwartej grupy pozbawionej praw politycznych i przez to nienależącej do wspólnoty.

Reformy te nie zlikwidowały monopolu władzy arystokratów ani nie uśmierzyły konfliktów społecznych. Dopiero w 508 r. p.n.e. lud ateński pod wodza Klejstenesa przeprowadził reformy, które obok ostatecznego przełamania monopolu władzy arystokracji , a także dokończyły dzieło rozpoczęte przez Solona. W ich wyniku nadano obywatelstwo mieszkającym w Atenach cudzoziemcom oraz potomkom poddanych chłopów. Liczba obywateli wzrosła w ten sposób ogromnie. Na początku V w. p.n.e. było ich około 30 tys. To bardzo dużo. Przeciętna grecka polis miała kilka tysięcy obywateli. Tak liczne grono musiało być podzielone na mniejsze grupy. Stanowiły je stworzone przez Klejstenesa fyle w liczbie dziesięciu i demy około 140. Bardzo wiele spraw , którymi w innych polis zajmowali się urzędnicy całego państwa, w Atenach należało do kompetencji demów, w tym zwłaszcza tak ważną czynność , jak przyjmowanie do grona obywateli i prowadzenie wykazów obywatelskich. Obywatel nawet nosił trójczłonowe nazwisko, składało się nań imię własne, imię ojca i nazwa demu.

Zwycięstwo radykalnej demokracji było następstwem znaczenia, jakie w imperialnych Atenach zyskali najubożsi obywatele, służący we flocie wojennej jako wioślarze. Państwo ateńskie prowadziło świadomą i konsekwentną politykę mającą na celu zrównanie dostępu obywateli do życia publicznego w mieście, niezależnie od ich majątku. Miedzy innymi wprowadzono dzienne wynagrodzenie osób sprawujących urzędy państwowe dostępne dla ubogich obywateli. Nie były to wysokie sumy, ale pozwalały nawet najuboższym sprawować czasochłonne funkcje publiczne, których w przeciwnym razie nie mogliby wykonywać. Zachęcały ich także do udziału w życiu politycznym polis. Natomiast najzamożniejsi obywatele obłożeni zostali tak zwanymi liturgiami, czyli świadczeniami z prywatnych zasobów na cele publiczne. Najważniejszym z nich było utrzymywanie okrętów wojennych i organizowanie przedstawień teatralnych.

Demokracji wspólnoty ateńskiej towarzyszyło jej ostateczne zamkniecie. Masowe nadawanie obywatelstwa cudzoziemcom, nieraz od pokoleń zamieszkujących w Attyce nie powtórzyło się już nigdy więcej. Obcy mógł zostać przyjęty do wspólnoty tylko za szczególne zasługi dla państwa na mocy uchwały zgromadzenia. Poza tym od około 450 roku p.n.e. obywatelem mógł być tylko ten kogo rodzice byli obywatelami. Poprzednio wystarczało, aby ojciec był obywatelem. Uchwalenie tej ustawy tłumaczy się mnożeniem przywilejów, które przysługiwały obywatelom, zdawano sobie sprawę z tego, że nie da się ich utrzymać, jeśli będzie rosnąć liczba obywateli. Jednak skutek ustawy był fatalny, nie potrafiono, uzupełnić drastycznych ubytków obywatelskiego grona wywołanych epidemiami i wojnami.

Nie wszyscy mieszkańcy terytorium polis ateńskiej mieli prawa obywatelskie. Byli to obcy przybysze tak zwani metojkowie. Głównym powodem ich pojawienia się w Atenach były przede wszystkim względy ekonomiczne. Bardzo dobrze rozwinięte rzemiosło i handel, obrót pieniężny powodował, że Ateny stawały się miejscem, gdzie łatwo zbijało się fortunę.

Najniżej w hierarchii społecznej starożytnej Grecji w tym oczywiście i Aten, stali niewolnicy. Przede wszystkim rekrutowali się spośród jeńców wojennych lub można ich było kupić. Od reform Solona Ateńczyków nie wolno było sprzedawać w niewolę za długi. Niewolników zatrudniano przede wszystkim w administracji, a także w domach ateńskich jako nauczycieli, czy służbę domową. Stosunkowo trudną sytuację mieli niewolnicy zatrudnieni w kopalniach.