Architektura i sztuka gotycka

Źródła sztuki gotyckiej sięgają terenów Francji, jeszcze XII wieku. Do Polski kierunek ten przywędrował na początku XIII wieku, wraz z rozwojem zakonu cystersów. Upowszechnienie terminu „gotyk” nastąpiło w XVI wieku dzięki Georgio Vasariemu. Historycy sztuki dokonali następującej periodyzacji kultury gotyckiej:

  • wczesny gotyk – XII wiek do II połowy XIII,
  • pełny gotyk - II połowy XIII do II połowy XIV wieku,
  • późny gotyk - II połowy XIV do przełomu XV/XVI wieku.

 

Cechy sztuki gotyckiej były następujące:

  • podstawa budowli była wzniesiona na planie krzyża,
  • system halowy i bazylikowy,
  • strzelistość (podyktowana chęcią wznoszenia się do Boga) i smukłość budowli,
  • system konstrukcji budowli –szkieletowy, oparty na przyporach,
  • zastosowanie filarów i żeber wewnątrz budowli,
  • cegła podstawowym materiałem budowlanym,
  • wewnątrz budowli sklepienia krzyżowo – żebrowe, wachlarzowe, siateczkowe, gwieździste, kryształowe i palmowe,
  • okna, portale i inne elementy zakończone ostrymi łukami (łuk łamany),
  • wysokie, smukłe okna zdobione witrażami,
  • rozwój architektury świeckiej np.: ratusze, sukiennice, kamienice, mury miejskie, baszty, zamki, młyny, spichrze, uniwersytety, barbakany (budowle na planie koła ze strzelnicami, służyły do obrony).

 

Przykłady polskiej architektury gotyckiej:

 

Architektura sakralna:

  • Kościół Najświętszej Marii Panny w Gdańsku (największa budowla sakralna w Polsce),
  • Kościół franciszkański w Krakowie,
  • Kościół dominikański w Krakowie,
  • Katedra na Wawelu, przebudowana w czasach Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego,
  • Kościół Mariacki w Krakowie,
  • Kościół świętej Katarzyny w Krakowie,
  • Kościoły w Kołobrzegu, Kamieniu Pomorskim, Szczecinie, Słupsku,
  • Bazylika Najświętszej Marii Panny w Stargardzie,
  • Kościół świętego Jakuba w Toruniu,
  • Kościół cystersów w Pelplinie,
  • Katedra gnieźnieńska – przebudowana w XIV wieku,
  • Katedra poznańska, przebudowana w I połowie XIV wieku,
  • Kościół w Nieszawie,
  • Kościół Najświętszej Marii Panny w Chełmnie,
  • Drewniany Kościół parafialny w Grywałdzie zbudowany w XV wieku,
  • Kościół parafialny w Ornecie na Warmii (XIV – XV wiek),
  • Kościół joannitów w Strzegomiu na Śląsku.

 

Architektura świecka:

  • Ratusz we Wrocławiu,
  • Ratusz w Toruniu,
  • Dwór Artusa w Gdańsku,
  • Wieża ratuszowa w Krakowie,
  • Zamek krzyżacki w Malborku,
  • Zamek królewski w Chęcinach pod Kielcami (XIII/XIV wiek),
  • Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie – gmach jednego z uniwersyteckich kolegiów wzniesiony w stylu gotyckim,
  • Brama Floriańska w Krakowie,
  • Sukiennice w Krakowie,
  • Barbakan w Krakowie.

 

Przykłady architektury gotyckiej poza Polską:

 

Architektura sakralna:

  • Katedra w Chartres,
  • Katedra w Amiens,
  • Katedra w Reims (XIII – XIV wiek),
  • Katedra Saint – Pierre w północno – zachodniej Francji,
  • Katedra Notre Dame w Paryżu (1163 – 1250),
  • Katedra w Moguncji,
  • Katedra w Strasburgu,
  • Kościół świętego Jakuba w Tuluzie.

 

Architektura świecka:

 

  • Ratusz w Brugii, Gondawie, Brukseli, Louvain (Belgia),
  • Pałac Dożów w Wenecji.

 

W okresie gotyku (szczególnie późnego) wspaniale rozwija się rzeźba, która przestała być częścią architektury, a stała się samodzielnym dziełem artystycznym. Tematyka rzeźb pozostaje dalej sakralna (głównie Madonna z Dzieciątkiem, żywoty świętych, sceny ukrzyżowania i Sądu ostatecznego). Pojawiają się także elementy świeckie postacie fundatorów, mecenasów lub krajobrazy i wnętrza domów np.: tzw. Jeździec Magdeburski – Otto II na koniu. Rzeźby wykonywano w kamieniu, drewnie, metalu szlachetnym, a nawet w kości słoniowej. Wiele wnętrz w kościołach zostało pokrytych freskami przedstawiającymi sceny z Ewangelii.

 

Pojawiła się również rzeźba figuralna i dekoracyjna, postacie przybrały bardziej realistyczny wygląd. Przykładem niech będzie Ołtarz pochodzącego z Norymbergii, pracującego w Krakowie Wita Stwosza, który do realizacji swojej artystycznej wizji posłużył się jako modelami autentycznymi mieszkańcami Krakowa. W gotyku rozpowszechnił się typ ołtarza szafowego, złożonego najczęściej z trzech części np. ołtarz w kościele Mariackim w Krakowie powstający w latach (1477 – 1489). W rzeźbie gotyckiej pojawiły się dwa style : styl piękny (np. Madonna z Krużlowej) i styl łamany oraz specyficzna forma figurowa tzw. pieta, przedstawiająca zdjęte ciało z krzyża Jezusa Chrystusa w objęciach Matki Bożej. W rzeźbie można było co raz dokładniej odczytać emocje postaci tj, cierpienie, radość, czy żal.

Gotyckie malarstwo szczególnie prężnie rozwijało się w Polsce w XV wieku.

 

W malarstwie mozaikowym i witrażach zastosowano żywe kolory, rozjaśniające wnętrza, zaznaczył się również wpływ malarstwa ruskiego (wywodzącego się Bizancjum). Pojawiło się malarstwo tablicowe oraz portretowe. W dziełach malarzy nie dostrzegana była perspektywa, nie operowano też cieniem. Niebywałym bogactwem błysnęło malarstwo późnego gotyku, dokonało się bowiem wiele przemian. Najbardziej zmiany techniki były widoczne w malarstwie Florentczyka Giotta, bowiem pojawiła się głęboka przestrzeń, przedmioty zyskały swój wymiar. Śród nazwisk o sławie europejskiej warto wymienić malarza holenderskiego Jana van Eycka, który był przedstawicielem piętnastowiecznego realizmu niderlandzkiego, Hansa Memlinga, oraz artysta o nazwisku Simone Martini.

W gotyku rozwinęły się również drzewo i miedzioryty oraz malarstwo miniaturowe.

 

Przykłady polskiej rzeźby, malarstwa i wyrobów artystycznych stylu:

  • Nagrobek Henryka Probusa z przełomu XIII i XIV wieku,
  • Ołtarz Wita Stwosza (XV wiek), znajdujący się w Kościele Mariackim w Krakowie,
  • Epitafium Kallimacha w Kościele Dominikanów w Krakowie, dłuta Wita Stwosza z XV wieku,
  • Krucyfiks dłuta Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie,
  • Nagrobek Kazimierza Jagiellończyka, dłuta Wita Stwosza, znajdujący się w katedrze na Wawelu,
  • Osiołek palmowy (koniec XV wieku) – przedstawiający Jezusa na osiołku z kościoła w Szydłowcu,
  • Madonna z Krużlowej koło Krakowa (XV wiek) rzeźba jest przykładem tzw. „stylu pięknego” panującego Polsce w I połowie XV wieku,
  • Piękną Madonna z Wrocławia (koniec XIV – początek XV wieku),
  • słynny z cudów obraz Matki Boskiej Częstochowskiej znalazł się pod koniec XIV wieku w klasztorze na Jasnej Górze, ufundowanym przez Władysława Opolczyka,
  • Miniatura z XIV wieku przedstawiająca Świętą Jadwigę księżną Śląską (żonę Henryka Brodatego),
  • Malowidło zatytułowane Zdjęcie z krzyża z kościoła świętego Jana w Toruniu (XV wiek),
  • Święta Anna Samotrzeć z Kościoła  Bernardynów w Krakowie,
  • Chrystus Pantokrator  XV wieczna mozaika bizantyjska,
  • Ruskie freski w kaplicy zamku w Lublinie,
  • Malarstwo miniaturowe z Psałterza Floriańskiego.

 

Przykłady obce rzeźby, malarstwa i wyrobów artystycznych stylu gotyckiego

  • Malarz florencki Giotto di Bondone namalował m.in.: (XIII/XIV wiek) np. Spotkanie Joachima i Anny (rodziców Najświętszej Panienki) oraz cykl fresków w kościele Świętego Franciszka w Asyżu, ilustrujące życie świętego,
  • Ilustracje z Kodeksu Baltazara Bohema,
  •  Matka Boska Miłosierdzia - cudowna rzeźba z kościoła Marii Dziewicy w Ptujskiej Górze (XV wiek) – największy zabytek słoweńskiej sztuki gotyckiej,
  • Ostatnia wieczerza  - ołtarz główny w Toledo, powstał w późnym gotyku, zawiera cykl wydarzeń z życia Jezusa Chrystusa, wyrzeźbiony w drewnie,
  • Witraże z katedry w Leon (XIII-XIV wiek),
  • Madonna w krzewie różanym (około 1448) Stefana Lochnera,
  • Sąd Ostateczny, Hansa Memlinga (1467 – 1471),
  • Portret małżeństwa Arnolfini Jana van Eyka.
Architektura i sztuka gotycka
  • Cechy i przykłady sztuki gotyckiej