Monarchia stanowa i społeczeństwo stanowe

Monarchia stanowa był typem ustroju polityczno-prawnego, charakterystycznego dla poźnośredniowiecznej i wczesnonowożytnej Europy. Z pojęciem tym związane było pojęcie stanu.

Stan – oznaczał społeczną grupę, która osiągnęła swoją prawną pozycję dzięki otrzymanym przywilejom, ze względu na zakres świadczeń finansowych na rzecz państwa, posiadani własnego sądownictwa, udziale w sprawowaniu władzy oraz chociażby zdolności do wyłaniania swojej reprezentacji do stanowych zgromadzeń. 

W Polsce do najwyższych urzędów państwowych dochodzili przedstawiciele szlachty i duchowieństwa. Te stany miały najsilniejszą pozycję w państwie, mimo że do najliczniejszych nie należały. Stan mieszczaństwo był w okresie, o którym mowa, jeszcze w fazie rozwoju. Najliczniejszą grupą społeczną byli chłopi. Jednak zasady państwa wczesnonowożytnego nie przyznawał im żadnych praw i przywilejów, stąd nie mięli wpływu na podejmowane decyzje.

Pozycję prawną szlachty określiły wydawane przez królów z dynastii Jagiellonów przywileje. Pochodzą z okresu pomiędzy drugą połową XIV wieku, a początkami wieku XVI. Przywileje przyczyniły się do wewnętrznego zróżnicowana szlachty polskiej od wyższej – magnaterii, arystokracji, do szlachty niższej. Można powiedzieć, że dzięki systemowi przywilejów w Polsce powstał stan szlachecki, wywodzący się ze średniowiecznego rycerstwa. Zagwarantowały one dominującą pozycję w państwie tej grupie społecznej, zarówno polityczną i gospodarczą, a także znacznie lepszą w porównaniu do innych stanów pozycję prawną. Do najważniejszych przywilejów szlacheckich, wydanych przez polskich królów, należą:

W XIV i XV wieku nastąpił szybki rozwój miast. Poważniejszą jednak rolę polityczną miasta odgrywały głównie na terenie Pomorza Gdańskiego (Prusy Królewskie), w pozostałych natomiast częściach Królestwa Polskiego przestały się liczyć już po koniec XV wieku. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać w małej liczbie dużych miast oraz w tym, że polityka prowadzona przez takie miasta miała partykularny charakter i była nastawiona na realizację i dbanie o własne interesy. Słabą pozycję miało także polskie mieszczaństwo. Stan ów był stosunkowo nieliczny. Mała liczba bogatych mieszczan nie mogła stać się dla króla oparciem finansowych, wzmacniając w ten sposób swoją władzę i znaczenie. Takim oparciem dla królewskich rządów w Polsce była wówczas szlachta, a głównie magnateria. Rozwój miast i mieszczaństwa w XV wieku zaniepokoił szlachtę, która zdecydowała się na prowadzenie polityki antymiejskiej i antymieszczańskiej, głównie za sprawą uzyskiwanych od władcy przywilejów. W ten sposób szlachta uzyskała rolę hegemona w państwie polskim.

Za panowania dynastii Jagiellonów osłabła także rola starostów. Taka sytuacja niekorzystnie wpłynęła na wszelkie próby centralizacji władzy podejmowane przez królów. Dotychczas starosta był przez króla mianowany i odpowiadał za politykę sprzyjającą dworowi.