Nauka w starożytnej Grecji

Starożytni Grecy mieli olbrzymi wkład w rozwój nauki, bowiem zapoczątkowali poszukiwania intelektualne w wielu dziedzinach, sami również dokonali wielu odkryć. Historycy nazywają ten czas „złotym okresem nauki”. Oto katalog dziedzin naukowych, w których Grecy już w okresie starożytności odnotowali poważne osiągnięcia.

  • Rozwój nauk ścisłych w starożytnej Grecji:

W dziedzinie astronomii Grecy opracowali koncepcję heliocentryczną układu planet, według której Słońce zajmuje centralne miejsce, a planety wraz z Ziemią obiegają je po eliptycznych orbitach. Jako pierwszy opracował tę koncepcję Arystarch pochodzący z wyspy Samos w III wieku p.n.e. Koncepcję heliocentryczną niestety szybko została ona zapomniana i rozpowszechniona dopiero odkryciem Mikołaja Kopernika opisanym w dziele zatytułowanym „O obrotach ciał niebieskich” (De revolutionibus orbium coelestium). Starożytni Grecy sformułowali również koncepcję geocentryczną, dokonał tego żyjący w V wieku p.n.e. Eudoksos z Knidos i udoskonalił pochodzący z Tebaidy, wykształcony w Aleksandrii Klaudiusz Ptolemeusz (około 100 – 175). Pośredni między tymi koncepcjami model układu planet, w którym Ziemia jest w centrum i porusza się podobnie jak Wenus i Merkury wokół Słońca opracował słynny astronom grecki, uczeń Platona Herakleides z Pontu (IV wiek p.n.e.).

 

W dziedzinie matematyki poważnym osiągnięciem, które zaważyło na rozwoju tej nauki było m.in. opracowanie twierdzenia Talesa i Pitagorasa, sformułowane w 530 roku p.n.e. Pitagoras opracował również twierdzenie o sumie kątów w trójkącie. Niewątpliwym osiągnięciem było wydanie dzieła Euklidesa (żyjącego około roku 365 – 300 p.n.e.) pt. „Elementy”. W swojej pracy naukowej Euklides dokonał syntezy starożytnej wiedzy matematycznej w dziedzinie geometrii oraz teorii liczb. Aksjomaty geometrii Euklidesa do dziś są podstawą wiedzy o odcinku, matematyk stwierdził np.:

Przez każde dwa różne punkty można poprowadzić jedną i tylko jedną linię prostą. Każdy odcinek może być przedłużony do nieskończoności, tworząc prostą. Odległość i punkt wyznaczają okrąg. Wszystkie kąty proste są równe.

Z kolei wspomniany wcześniej Pitagoras, wraz ze swoimi uczniami, wyraził przekonanie, że światem rządzą liczby, a więc liczby wyjaśniają świat. Według pitagorejczyków liczby posiadają wielkości przestrzenne, są bytami posiadającymi sobie właściwe kształty, są formą materii. Uczniowie szkoły pitagorejskiej dokonali tez inne odkrycia np.: w arytmetyce wypracowali klasyfikację liczb, umieli też podzielić je na parzyste i nieparzyste, wymierne i niewymierne, posługiwali się systemem dziesiętnym, wymyślili tabliczkę mnożenia. Poszczególnym liczbom przypisywali określone znaczenie symboliczne i tak np. liczba 1 oznaczała punkt, 2 linię, 3 figurę geometryczną płaską…6 życie,7 ducha, 8 miłość, 9 roztropność, 10 doskonałość wszechświata. Starożytni Grecy sformułowali trzy zadania matematyczne niemożliwe do rozwiązania bez użycia cyrkla i linijki. Matematyk grecki Menecheumus odkrył elipsę, parabolę i hiperbolę, a Hipparch opracował tablice trygonometryczne.

 

Innym znaczącym osiągnięciem matematycznym było opracowanie tzw. aksjomatu Archimedesa, głoszącego teorie na temat długości odcinków.  Archimedes był pierwszym matematykiem, który podał przybliżoną wartość liczby pi (3,7). Z kolei Heron z Aleksandrii podał wzór na obliczenia pola trójkąta.

 

W dziedzinie fizyki poważnie zasłużył się Archimedes odkrywając słynne prawo wyporu (ciężar ciała zanurzonego w cieczy), nazwane jego imieniem. W akustyce reprezentacji szkoły pitagorejskiej doszli do odkrycia, że przyczyną dźwięku jest ruch oraz odkryli przyczynę powstawania harmonii – tj. oktawy, kwinty, kwarty.

 

W astronomii duże sukcesy odnotowała szkoła pitagorejska. Pitagorejczycy odkryli, że Ziemia ma kształt kuli i krąży wokół ognistego środka (podobnie jak dziesięć innych znanych im planet). Odkryli również, że szybkość ruchu planet jest odwrotnie proporcjonalna od ich odległości od Słońca. Teza ta znalazła potwierdzenia dopiero w XVII wieku naszej ery w pracach astronoma Johannesa Keplera. Uczeni skupieni wokół szkoły Pitagorasa dostrzegali wszechświat jako uporządkowane i regularne arcydzieło, które nazwali słowem kosmos, co oznaczało porządek, piękno harmonię. Kosmos według nich był wieczny, logiczny i uporządkowany, a zatem boski, było to miejsce w którym ujawniło się sacrum. Do ważnych osiągnięć w dziedzinie astronomii należy fakt dokonania pomiaru promienia Ziemi i długości równika przez Eratostenes z Cyreny. Hipparch określił odległość z Ziemi do Księżyca.

 

W dziedzinie geografii bardzo ważne znaczenie miały badania starożytnych Greków, które doprowadziły do obliczenia obwody Ziemi, pomiarów wysokości gór, oraz zbadanie i opisanie obszarów od Indii po Islandię.

  • Osiągnięcia Greków w naukach humanistycznych

Rozwój historiozofii („filozofii dziejów”, „filozofia historii), czyli refleksji nad sensem i istotą dziejów. Przykładem dzieł historiozoficznego są np.: „Dzieje” napisane przez historyka greckiego, „ojca historii” Herodota (484 – 426p.n.e.). Jego „Dzieje” opisują bardzo dokładnie historie i geografie, Grecji, Persji i Egiptu. Drugim ważnym utworem historiozoficznym jest „Wojna Peloponeska ” napisana przez historyka greckiego Tukidydesa, cechuję ją dbałość o obiektywizm opisywanych faktów oraz odrzucenie przekonania o wpływie bogów na przebieg wydarzeń historycznych. Starożytni Grecy stworzyli podstawy nauk politologicznych i filologicznych.

  • Osiągnięcia w dziedzinie medycyny:

Grecy umieli analizować objawy chorobowe oraz przeprowadzać sekcję zwłok. Hipokrates z wyspy Kos (460 – 377 p .n. e.) uznany za prekursora współczesnej medycyny stworzył własną szkołę lekarska, która na pierwszym miejscu stawiła troskę o zdrowie chorego. Hipokrates opracował zasadę, która obowiązuje do dnia dzisiejszego, a brzmi : Primus non nocere (Po pierwsze nie szkodzić). Jest też autorem słów tzw. przysięgi Hipokratesa, stanowiącej najważniejsze zasady etyki lekarskiej. W starożytnej szkole medycznej Hipokrates stworzył pierwsze opisy dotyczące wykorzystania temperatury i ćwiczeń fizycznych jako zabiegów leczniczych, opisy amputacji kończyn i wykorzystania protez. Stworzył metody leczenia wodą (balneoterapia), zajmował się też zniekształceniami kręgosłupa opracowując narzędzie do leczenia skoliozy. Hipokrates wyróżnił cztery podstawowe płyny w organizmie człowieka (żółć, krew, śluz i „czarną żółć”), które miały decydujący wpływ na temperament człowieka. Hipokrates zwrócił również uwagę na profilaktykę chorób rolę, diety i higieny dla zdrowia organizmu. Sformułował podstawy diagnozowania medycznego. Inny badacz i lekarz Proksagoras odróżnił żyły i tętnice w organizmie człowieka. Z kolei Herofilos wyodrębnił trzustkę, dwunastnice i gruczoł prostaty. Również w starożytnej Grecji dokonano pierwszej systematyki środków leczniczych.

 

Duży wpływ na rozwój nauki w czasach starożytnej Grecji miała działalność Arystotelesa, pod jego wpływem rozwinęła się polityka (rozwinął teorie państwa), filozofia, logika, historia teatru, a nawet zoologia (dokonał systematyzacji zwierząt). Arystoteles jako pierwszy zbierał materiały do prowadzonych badań naukowych, nieopodal świątyni Apollona Likejosa założył własna szkołę w Atenach, zwaną Likejon (Liceum). Szkoła stanowiła centrum badawcze nauk humanistycznych i przyrodniczych, badania prowadzili naukowcy, zgromadzeni w zespoły badawcze. Centrum gromadziło materiały i pomoce badawcze, bibliotekę, sale wykładowe wszystko po to aby poznać całościowo wiedzę o świecie. Wzorując się na szkole Arystotelesa w III wieku p.n.e. utworzono w Aleksandrii Muzeum, które było instytutem naukowym posiadającym własne ogrody botaniczne i zoologiczne, obserwatorium astronomiczne, pracownie chirurgiczne oraz bibliotekę.

  • Inne osiągnięcia naukowe i techniczne Greków:
  •  
    • Opracowanie systemu centralnego ogrzewania (hypocaustum);
    • Stworzenie przez Eudoksosa z Knidos ogólnej teorii proporcji;
    • Zbudowanie zegara wodnego z regulatorem przepływu wody;
    • Skonstruowanie astrolabium, czyli przyrządu astronomiczny używanego w nawigacji do początku XVIII wieku.

 

  • Najznamienitsi uczeni greccy:

Archimedes (287 – 212 p.n.e.), syn astronoma Fidiasza, wykształcony w Aleksandrii grecki fizyk i matematyk. Napisał dzieło pt. „Elementy mechaniki”, w którym dał podstawy mechaniki teoretycznej i traktat o kwadraturze odcinka. Był twórcą statyki i hydrostatyki, prawa nazwanego jego imieniem - prawem Archimedesa, zbudował jako pierwszy na świecie globus, opisał też ruchy pięciu planet oraz ruch Słońca i Księżyca wokół Ziemi. Sformułował zasadę dźwigni, prawa równi pochyłej. Jako pierwszy wyznaczał środek ciężkości dla prostych figur, wprowadził do fizyki pojęcie siły, wynalazł przenośnik ślimakowy (śruba Archimedesa)

 

Arystoteles urodził się w roku 384 p.n.e. w Stagirze zmarł w 322 p.n.e. Był uczniem Akademii Platońskiej i nauczycielem 15 lub 16 letniego Aleksandra (zwanego później Wielkim) syna Filipa Macedońskiego. Trudno jest wymienić wszystkie dziedziny, którymi pasjonował się Arystoteles i w których miał poważne osiągnięcia, na pewno należały do nich : filozofia, biologia, fizyka, logika, etyka. Był autorem następujących dzieł: „Poetyka”, „Metafizyka”, „Organon”, „O częściach zwierząt” i „O niebie”.

 

Tales z Miletu (624 – 545 p.n.e.) jeden z siedmiu mędrców starożytnej Grecji, uznawany z twórcę podstaw nauki i filozofii. Z zamiłowania był m.in, matematykiem, inżynierem, . filozofem i astronomem. W dziedzinie geometrii określił następujące fakty: Średnica dzieli okrąg na połowy. Dwa kąty przy podstawie trójkąta równoramiennego są równe. Jeśli dwie linie przecinają się, to dwa kąty przeciwległe są równe. Kąt wpisany w półokrąg jest kątem prostym. Trójkąt jest określony, jeżeli dana jest jego podstawa i kąty przy podstawie. Talesowi udało się nieco wcześniej przewidzieć zaćmienie Słońca, które miało miejsce w 585 roku p. n. e.

 

Pitagoras (urodził się około 582 na Samos, zmarł około 493 p.n.e.), filozof, matematyk, twórca systemu poglądów naukowych, nazwanych jego imieniem. W miejscowości Kroton założył szkołę filozoficzno – religijna tzw. Związek Pitagorejski, wyniki pracy wielu uczonych związanych z tą szkołą określa się powszechnie mianem pitagorejczyków. Według Greków Pitagoras jako pierwszy użył wyrazu filozofia, w rozumieniu „umiłowanie mądrości”. On też nadał imię planecie Wenus od imienia greckiej bogini piękności.

 

Klaudiusz Ptolemeusz (około 100 – 175) – astronom, matematyk, geograf i muzyk, autor dzieła pod nazwą „Almagesta”, którym zawarł wykład o zastosowaniu teorii matematycznej do opisów przyrody.