Surrealizm (nadrealizm) – był to według niektórych światopogląd, inni nazywali go ruchem lub nurtem artystyczno – intelektualnym, obejmującym różne dziedziny ludzkiej działalności (np.: proza, poezja, grafika, rzeźba). Pojawił się na początku lat dwudziestych XX wieku, we Francji, a następnie w innych krajach Europy oraz USA, Chile i Meksyku. Surrealizm powstał jako forma buntu przeciw ówczesnemu życiu, moralności i autorytetom. Teoretykiem surrealizmu był Francuz, poeta Andre Breton, który w roku 1924 wydał „Manifest surrealizmu”. Rok potniej zorganizowano pierwszą surrealistyczną wystawę.
Cechy surrealizmu:
- uwolnienie ludzkiego umysłu z racjonalizmu, a w zamian stymulowanie wyobraźni,
- wzorowanie się na dziełach dadaistycznych,
- w plastyce – stosowanie różnorodnych technik np.: collage (kolaż), fotomontaż, montaż, dekalkomania itp.,
- jednym z założeń malarzy surrealistycznych było: „wyrażanie wizualne percepcji wewnętrznej”, a więc jakiejś groteskowej, nierealnej wizji,
- dzieło malarskie powstawało w wyniku niekontrolowanego działania, swobodnych skojarzeń, ujawnianie pragnień i nienazwanych stanów podświadomości,
- surrealiści organizowali skandalizujące wystąpienia, aby oszołomić słuchaczy,
- angażowanie się w działalność polityczną, (przeciw rządom faszystowskim i militaryzmowi po stronie komunistycznej lewicy, np. L. Aragon). Wielu z surrealistów zapisało się do Partii Komunistycznej głosząc hasła rewolucji, rozumianej jako totalny przewrót dokonany w świadomości społecznej, chodziło im raczej o „rewolucję świadomości”, a nie przejęcie władzy.
Przedstawicielami surrealizmu byli:
- Max Ernst (1891 – 1976) początkowo reprezentował ruch dada w Niemczech, z surrealistami związał się od 1924 roku. Zajmował się techniką dekalkomanii, colażu, kulażu (drippingu) i malarstwem olejowym. Przykłady prac Max Ernst : „ Wielki las”, „Pomnik ptaków”, „Całe miasto” oraz prace przestrzenne : „Król grający w szachy z królową”, „Owoc długiego doświadczenia”. W czasie II wojny światowej Max Ernst przebywał w Stanach Zjednoczonych.
- Yves Tangu (1900 – 1955) autor m.in.: „Mamo, tata jest ranny”, „Scena”, „Wielokrotność łuków”, od 1939 roku na stałe przebywający w Stanach Zjednoczonych.
- Paul Delvaux (Belg 1897 – 1994) – najczęściej powtarzającym się motywem malarskim jest kobieta w akcie np.: „Kobieta z różą”, „ Wieś panien”.
- Joan Miró (1893 – 1984) Hiszpan autor m.in.: „Pejzaż kataloński”, „Karnawał Arlekina”, „ Kon , fajka i czerwony kwiat” i wielu innych dzieł.
- Rene Magritte (1898 – 1967) Belg, najsłynniejsze dzieła artysty to m. in.: „Drabina ognia”, „Nieustanny ruch”, Człowiek w meloniku”.
- Salvadore Dali (1904 – 1989) Hiszpan, który zyskał sławę między innymi dzięki skandalizującym wystąpieniom i akcjom. Wydalony z grupy surrealistów za zdradę założeń ruchu, mimo to stał się jej symbole. Zajmował się malarstwem i filmem. Namalował m.in. „Miękkie zegary”, „Trwałość pamięci”, „Przeczucie wojny domowej”, „Narodziny płynnych pragnień”, „Płonąca żyrafa”, „Kanibalizm jesieni”.
- F.Picabia malował na terenie Hiszpanii i Francji stosując najczęściej techniki fotomontażu i kolażu. Najpopularniejsze dzieła to : „Pięć kobiet” i „Hera”.
- Georgio de Chirico (1888 - 1978) Włoch urodzony w Grecji, interesował się problemami podświadomości, jego malarstwo wielu krytyków określa jako „metafizyczne”. Mimo, że tworzył niezależnie od surrealistów, to jego sztuka jest bliska temu kierunkowi świadczą o tym następujące dzieła : „Zagadka jesiennego popołudnia”, „Nostalgia za nieskończonością”, „Hektor i Andromacha”, „Trubadur”, „Archeolodzy”.
Surrealiści zorganizowali kilka wystaw swoich prac między innymi w Paryżu (1938 rok), w której uczestniczyło 70 artystów z 14 krajów. Salvadore Dali wystawił wówczas obraz zatytułowany „Dżdżysta taksówka”, w której wnętrzu zalewanym wodą siedział manekin szofera o głowie rekina i na stercie sałaty dama w wieczorowej sukni. Po wszystkim spacerowały ślimaki. Po II wojnie światowej zorganizowano wystawy w 1947, 1959 i 1960 roku. Wystawy surrealistów zaskakiwały, prowokowały, a nawet szokowały. Na każdej z nich obok obrazów, grafik, wisiały tzw. cadavre exquis tzn. „wyborne trupy”, czyli zdania tworzone bez związków. Wystawom surrealistów towarzyszyły najczęściej uczucia: niezwykłości, tajemnicy, absurdu, niepokoju, niesamowitości, zagrożenia, czarnego humoru.
Dzieł surrealistycznych nie należy odbierać w sposób logiczny, ponieważ przeczy to założeniom ruchu, z którego kierunek bierze swe źródło.